YENİ ENFORMASYON TEKNOLOJİLERİ VE KÜTÜPHANELER

Yeni enformasyon teknolojilerinin kütüphanelerde kullanılmasıyla birlikte; literatürde sanal kütüphane, elektronik kütüphane, masaüstü kütüphane, çevrimiçi kütüphane, dijital kütüphane ve bilgi otoyolu kavramları ortaya çıkmıştır. Fakat dijital kütüphane en çok kullanılan ifade şeklidir. Bunların yanı sıra çok sık geçmemekle birlikte; duvarsız kütüphane, kâğıtsız kütüphane, kablosuz kütüphane, mobil kütüphane ve esnek kütüphane kavramları da bu alandaki gelişmeleri yansıtmaktadır. Bilginin üretilip depolandığı, saklandığı ve tekrar kullanıma sunulduğu yerler olan kütüphaneler günümüzde devasa bilgi merkezleri haline dönüşmüşlerdir. Günümüzde kitapların (basılı yayınlar) bir kısmı kâğıt baskıdan çıkarak sanal ve saydam yapılı materyallere (CD, CD-ROM, DVD, VCD vb.) aktarılarak elektronik kitap formatı haline dönüşmüşlerdir. Bu gelişmeyle birlikte kütüphaneler de elektronik ortama doğru taşınma yoluna girmişlerdir. Böylelikle duvarsız sayısal (dijital)  kütüphaneler doğarak intra / internet bilgisayar ağları ile birlikte kütüphaneler insanlığın hizmetine girmiştir. Bilgiye erişimde coğrafi engeller ortadan kalkmış, sanal ortamda bilgi akışı hız kazanmıştır. Teknoloji bilimin uygulamaya geçirilmiş halidir. Kütüphaneler ise insanlık tarihinin her döneminde bilginin toplandığı, korunduğu, organize edilerek kullanıma sunulduğu merkezler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilgi ve teknolojinin uygulanması sonucu kütüphaneler de değişime ayak uydurmuşlardır. Üretilen bilginin elektronik ve saydam ortama aktarılmasında bilgisayar teknolojisi kütüphanelere çağ atlatmış ve üretilen bilginin hem basılı olarak hem de saydam ve dijital ortamda depolanmasıyla kütüphaneler enformasyon merkezleri haline dönüşmüşlerdir.        Teknolojiye bağlı olarak üretilen, depolanan ve kullanıma sunulan enformasyon halindeki bilginin bilgisayarlara yüklenerek kullanıcılara yakın ve uzak erişimli (intranet & internet) aktarılmasıyla birlikte “elektronik kütüphanecilik” terimi ortaya çıkmıştır. Elektronik kütüphanecilikte kitaplar, dergiler, tezler ve diğer materyaller e-kitaplar, e-dergiler, e-tezler’e dönüşerek adeta duvarsız bilgi merkezleri haline dönüşmektedirler. E-kitap Nedir? -Elektronik kitap veya e-kitap, her türlü bilgisayar çeşidinde okunabilmesi için özel olarak tasarlanmış bir bilgisayar dosya formatıdır. -E-Kitap, basılı benzerinin bütün özelliklerini (kâğıt hariç) kapsamakla birlikte ek olarak ses, görüntü (video) ve etkileşimli bağlantıları da içermektedir. -E-Kitap, kolaylıkla internetten çekilebilecek, elektronik posta ile gönderilebilecek durumdadır. Ayrıca diskette ve cd-rom olarak da okura ulaşabilir. Çok kolay güncellenmesi, kolay taşınması, depolanma sorununun olmaması, baskı maliyetlerini ortadan kaldırması, ses, video ve etkileşim olanaklarının bulunması gibi e-kitabın birçok avantajı bulunmaktadır.   Dijital kütüphanelerin tarihçesi: Son 5-6 yıldır "dijital kütüphane", "dijital arşiv" gibi sözcükler gerek literatürde gerekse günlük yaşamda çok daha sık olarak kullanılıyor. Bu alana ilginin artmasının temel nedenlerinden birisi dijital bilgilere Internet aracılığıyla kolayca erişim sağlanmasıdır. 1990'ların başında ABD Kongre Kütüphanesi "Amerikan Memory" adlı bir çalışma başlatarak Amerikan tarihi açısından önem taşıyan bazı belgeleri dijital ortama aktardı.  Aynı yıllarda Fransız Ulusal Kütüphanesi de belli başlı kaynakları dijital ortama aktarmak için önemli çalışmalar yaptı. Dijital kütüphanelerle ilgili araştırma yürüten kuruluşlar ve üniversiteler bir araya gelerek 1996 yılında Dijital Kütüphane Federasyonunu (http://www.clir.org/dlf) kurdular.         1996 yılında İngiltere'de de üniversitelerin kurduğu Ortak Bilgi Sistemleri Komitesi (JISC) de eLib (Electronic Library) projesini başlattı. ABD ve İngiltere'nin yanı sıra diğer ülkelerde de dijital kütüphane kurma konusunda çalışmalar devam etmektedir. Uluslararası proje ve çalışmalara gelince akla ilk gelen;  Örneğin, 2008 yılında hizmete açılan “Avrupa Dijital Kütüphanesi (Europeana)” günümüzde 20 milyon (European Commission, 2012) dijital nesneyi (kitap, film, fotoğraf vb.) 29 dilde ve ücretsiz olarak kullanıma açmış bulunmaktadır.        Tüm dünyada kütüphaneler, dijital kitap uygulamasına geçiyor. Ancak yine de kitapların daha uzun süre kütüphane raflarını doldurması bekleniyor. Northridge’deki California Eyalet Üniversitesi kampüs kütüphanesinde bir milyonu aşkın kitapla 250 bin süreli dijital yayın bulunuyor. Kütüphanede ayrıca binlerce basımı sona ermiş kitap ve belge var. 18. yüzyıldan kalma bu seyahatname gibi tarihi belgeler elbette kütüphanelerde tutulmaya devam edilecek. Dijitalleştirmenin Faydaları ·         Fiziksel sınırların kalkışı: Dijital kütüphane kullanıcıları kütüphaneye gitmek zorunda değildirler. Dünyanın hemen her bölgesinden ilgili kullanıcı internet bağlantısıyla veriye ulaşabilir. ·         Çoklu erişim: Aynı kaynaktan aynı zaman diliminde pek çok kullanıcı yararlanabilmektedir. ·         Yapısal yaklaşım: Dijital kütüphaneler çok daha zengin bir içeriğe ulaşabilme imkânı verirler. Örneğin belirli bir katalogdan belirli bir kitaba ve ilgili bölüme daha kolayca ulaşılabilir. Enformasyona erişim: Kullanıcı herhangi bir terim veya ifadeyi kullanarak ve tek bir tuşla tüm bir koleksiyona ulaşabilir. Saklama ve koruma: Orijinal kopya pek çok kullanımla niteliğini yitirebilir. Dijital kütüphanelerde ise bilgi dijitalleştirildiğinden bu tip bir sorunla karşı karşıya gelinmez. Mekân: Geleneksel kütüphaneler bilgi kaynakları için ne kadar geniş bir alana sahip olursa olsunlar sınırlı bir mekâna sahipken, dijital kütüphaneler dijital ortamın avantajıyla çok daha fazla yayını bünyesinde bulundurabilir. Network: Belirli bir dijital kütüphane diğer dijital kütüphanelerle kolaylıkla iletişim ağı kurabilir. Masraf: Teoride dijital bir kütüphaneyi ayakta tutmak geleneksel bir kütüphaneden çok daha ucuzdur. Telif Hakkı : Farklı türde eserler meydana getiren eser sahiplerinin, eserleri üzerindeki haklarını koruyan mülkiyet hakkıdır. Telif hakkı koruması, eser sahiplerine ait eserlerin başkaları tarafından kendi çıkarları için kullanılmasının, başka bir değişle sömürülmesini önleme amacı taşır. Dijitalleştirmede Telif Hakları : Kütüphaneler elektronik formata geçtikçe yeni bir sorun da ortaya çıkmış bulunuyor. Birçok kitabın elektronik kopyası, yazarların varislerinin dijital telif haklarını serbest bırakmaması nedeniyle ne yazık ki okuyuculara ulaşamıyor.   Elektronik kütüphaneciliği etkin ve çekici kılan unsurlar:   ·         Gelişmiş bilgisayar teknolojisi ·         Kitapların bibliyografik künyelerinin MARC (makinaca okunabilir katalog dili) formatlı olarak bilgisayara aktarılması ve erişim sağlanması, ·         Bazı kitapların tamamının farklı formatlarda (PDF, DOC, HTML, PHP vb.) bilgisayara aktarılması (e-kitap) ve erişim sağlanması, ·         Tezlerin (yüksek lisans ve doktora) bibliyografik künyelerinin ve tezin tamamının PDF ve farklı ortamlarda bilgisayara aktarılması (tez bankası) ve erişim sağlanması, ·         Eski ve yeni Süreli yayınların elektronik formata bürünmeleri ve erişimlerinin özet veya tam metin olarak sağlanması, ·         Müracaat kaynaklarının (ansiklopedi, sözlük, yıllık, rehber, almanak, vb.) basılı formattan dijital formata dönüştürülmesi (CD-ROM, VCD, DVD vb.), on-line veya off-line erişim sağlanması, ·         Gazetelerin basılı kâğıt formatlarının yanı sıra dijital ortama taşınmasıyla elektronik ortamda kullanıcıların erişimine sunulması, ·         Güçlü ve çekici internet web sayfalarının var olması ve birçok erişime izin vermesi, Kütüphaneleri klasik anlamdaki boyutundan çıkararak dijital elektronik ortamdaki boyuta taşımıştır.               Kütüphanelerimizde artık tüm kitap ve kitap dışı materyaller, kütüphane otomasyon sistemleri üzerinde kayıt altına alınmaktadır. Eskiden kart katalog veya basılı katalog ile kütüphaneye gelerek sınırlı sayıda sorgulama yapılırken, artık onlayn olarak evimizden, işyerimizden kütüphaneye gelmeden çok kapsamlı olarak sorgulama yapılabilmektedir. Katalog sorgulaması 81 il ve ilçe halk kütüphanelerimizden yapılabildiği gibi, elektronik ortamda toplu katalog sorgulaması ile birçok üniversite kütüphanesi ve araştırma kütüphanesi de sorgulanabilmektedir. Okuyucularımızın talep etmesi halinde başka il veya ilçe halk kütüphanesinden ücretsiz olarak kitap getirilerek okuyuculara ödünç verilmektedir. Türkiye üyeliği söz konusu olduğu için ödünç alınan bir kitabı başka bir il veya ilçe halk kütüphanesine de teslim edebilmektedirler. Kütüphane üyeliği olan okuyucularımız kullanıcı adı ve şifresini girerek ödünç almış olduğu kitabın süresini uzatabilir,  katalog taraması yapabilir, okuyucunun üzerinde olan bir kitabı rezerve yapabilir, okumuş olduğu kitapların listesini görebilir ve kütüphaneye satın alınmasını istediği her hangi bir kitap öneride bulunabilmektedir. Günümüzde üniversite kütüphanelerimiz abone oldukları veri tabanları sayesinde akademisyenlere evde-ofiste binlerce ulusal veya uluslararası yayınlara dijital ortamda ücretsiz olarak erişim imkânı vermektedir.